Суруйааччы, драматург, поэт, кыраайы үөрэтээччи Айсен Дмитриевич Сивцев-Айсен Дойду кулун тутар 3 күнүгэр төрөөбүтэ 84 сылынан, кини биир дойдулааҕа,  педагогическай үлэ бочуоттаах бэтэрээнэ Любовь Аргунова ахтыы суруйан ыыппытын таһаарабыт. 

Манна даҕатан эттэххэ,  Устуоруйа уонна култуура пааматынньыктарын Бүтүн Арассыыйатааҕы уопсастыбатын Саха сиринээҕи салаатын тэрийиитинэн Национальнай бибилэтиэкэ иккис этээһигэр Айсен Дойду түһэрбит хаартыскаларын быыстапката көрдөрүүгэ турда. 

ТАЛААН ТУҺУНАН САНААТАХХА ...

Дьоҕур, талаан диэн биирдэ эмэ Таҥара таптыы көрбүт киһитигэр эрэ бэриллэр буолбатах. 

Дьоҕур, талаан араас көрүҥэ бэрт элбэх киһиэхэ бэриллэр. Ону кыайан, сатаан утумнаахтык үлэлээн эрэ 

сайыннарыахха, дьон биһириир, сэргиир, хайгыыр, бэркиһиир, 

сөҕөр-махтайар таһымыгар тиэрдиэххэ сөп.

Бүөтүр Тобуруокап.

Суруйааччы, художник, Саха сиригэр бастакы профессиональнай кинематографист-сценарист, саха норуотун иннигэр үтүөлэрин, история уонна култуура памятниктарын харыстааһын “Гражданскай килбиэн” бэлиэлэр хаһаайыннара, “Алампа” бириэмийэтин лауреата Айсен Дойду икки тылынан суруйар билингв. Кини айымньылара киэҥ эйгэҕэ: Кыргызтаҥҥа, Эстонияҕа, Францияҕа кытта бэчээттэммиттэрэ, “Аабый уонна Каин” драмата Парижка тылбаастанан тахсыбыта. Бүтүн Сойуустааҕы кинематография институтун бүтэрбит Айсен Дойду элбэх киинэ тахсыытыгар үлэлэспитэ. Олортон “Снайпер саха” сценарийа Монакотааҕы фестиваль “Золотой меч” гран-при лауреата буолбута.

Айылҕа киниэхэ талааны анаан, куду анньан биэрбит киһитинэн буолар. Бэйэтэ олоҕу айылҕа ситиминэн анаарар дьоҕурдаах буолан, үрдүкү сылдьар дьоҥҥо сүбэһитинэн буолара, оннук дьон киниттэн өй бэриһиннэрбиттэрэ элбэҕин туһунан бэйэтин да, аҕата Суорун Омоллоону да кытта алтыспыт дьон элбэҕи кэпсээччилэр.

Төрөөбүт-үөскээбит Дойдуунускайын айылҕатын норуот суруйааччыта Сэмэн Данилов “Ырай сиринэн” ааттыырын сүрэҕэр сөҥөрөн кэпсиирэ. Улуу аҕата Суорун талан ылан, ыттан, ыстанан, үйэтин уһатыммыт хайатын үрдүттэн Лена өрүс соҕуруу Табаҕа сириттэн Кэбээйи хайаларыгар тиийэ көстөр киэҥ иэнин диэки көрөн туран, сибилигин өйүгэр киллэрбит хоһооннорун ааҕан бардаҕына, киһи иэнэ кэдэҥэлиир буолара, харах да уута кэҥэриигин кычыкалатан тахсан кэлэрин кистии-саба туора соттор буоларын. “Миигин Дойдуунускай айылҕата киһи оҥорбута”, – диэн сирдиин- халлаанныын биир ситимҥэ киирэн хаалара. Бу сиртэн үүнэн-үрдээн тахсыбыт үтүө дьонун туһунан киэн тутта кэпсиирэ, кинилэр ааттарын үйэтитиини ытык иэһинэн ааҕара.

“Сир ырайа – Дойдуунускай” диэн ааттаабыт нэһилиэгин устуоруйатын кэпсиир кинигэҕэ киирбит ыстатыйатыгар бу курдук суруйбут: “Манна айылҕа маанылаах, талба талааннаах, дьикти дьоҕурдаах дьону күөх окко түһэрбитин, күн сирин көрдөрбүтүн сөҕө-махтайа саныыгын. РСФСР уонна Саха АССР норуодунай артыыһа А.П. Петров, Ленин уордьаннаах Саха АССР үтүөлээх учуутала И.Г.Кычкин, снайпер-фронтовик И.С.Кычкин, 1947с. Москваҕа бастакынан олоҥхону толорбут олоҥхоһут-тойуксут Г.С. Кычкин - Ырыа Хабыанньа, РФ уонна СӨ дуобакка үтүөлээх тренерэ Н.Н.Кычкин, сахалартан бастакы авиатордартан биирдэстэрэ К.И.Свинобоев, Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү сүһүөх салайаччылара ини-бии Кычкиннар, саха драматическай театрын бастакы дириэктэрэ, ССРС норуодунай артыыһын аатын сахалартан бастакынан ылбыт, режиссер В.В.Местников, Дьокуускайдааҕы пединститут бастакы дириэктэрэ С.Ф.Попов, Саха сирин арыйааччы П.П.Попов уо.д.а. ааттаталыыра.”

Эһэтэ Кунаах оҕонньор 19-с үйэҕэ туппут дьиэтэ билигин да мыраан анныгар турар. Бу дьиэ - устуоруйа кэрэһитэ. Манна П.Ойуунускай, А.Кулаковскай, А.Аччыгыйа, К.Уурастыырап, норуот артыыстара А.Петров, П.Решетников, А.Лыткина уо.д.а. биллиилээх дьон ыалдьыттаан ааспыттара.

Дойдуунускай сириттэн тахсыбыт дьоһун дьон, 1930 сыл 

“Аҕам Суорун Омоллоон Дойдуунускайы иккис дойду оҥостубута. Манна кини эттиин-хаанныын сынньанара, өйө-санаата арыллара, саҥа сүүрээн киирэрэ. Манна кэнники айымньыларын суруйбута, аһаҕас халлаан анныгар музей тэрийэргэ санаммыта. Бэйэтин илиитинэн 4 дьиэни туруорбута... Дойдуунускай кэрэ айылҕата, дьикти тардар күүһэ билигин да эдэр интеллигеннэри, худуоһунньуктары, артыыстары, суруйааччылары угуйа турар... Онон Дойдуунускай оччоттон Москва аттынааҕы айар дьон Переделкино бөһүөлэгэр ханыылаах буолар,” – диэн суруйбута Айсен Дойду. 

Айсен Дойду. Сир ырайа - Дойдуунускай / Айсен Дойду // Саха сирэ. - 2012. - Атырдьах ыйын 28 к. (№ 176). - С. 3.

Ол да иһин “Дойдуунускай” диэн култуура уонна экология комплексын бырайыагын оҥорон, талааннах дьон сынньана сылдьан оҕолору уһуйалларыгар баҕаран, күүс-көмө буолаары, үгүстүк сүүрбүтэ-көппүтэ, түбүгүрбүтэ. Сахабыт сиригэр баар айар сойуустары киэҥ ис хоһоонноох суруктары суруйталаабыта, мунньахтары ыытыспыта, схемалары, уруһуйдары, былааннары бэлэмнээбитэ.

Бу барыта олоххо киирэн, тустаах дьон хамсаммыттара буоллар, Мэҥэлэр билигин саҥа сайдан эрэр туризмҥа хайы-сах бэйэбит өҥөлөрбүтүн оҥорбут буолуохпутун, туһалаах маршруттары оҥорон барыыһырбыт да буолуохпутун сөбө буолуо.

Айсен Дойдуну кытта бииргэ үлэлэһэ сылдьан, эмиэ Дойдуунускай сириттэн силис-мутук тарпыт, Төҥүлүгэ үөрэппит үөрэнээччим, Ис Дьыала министиэристибэтин полковнига Николай Никитины кытта Мэҥэ-Хаҥалас улууһун үөрэҕириитэ, уонна дьиэ кэргэн салаалара өйөөн хас да сыл ыалынан лааҕыры оҥоро сылдьыбыппыт. Билэр-көрөр, дьаһайар-салайар киһибит Айсен Дмитриевич буолара. Олохтоохтук, киэн туттан дойдутун уратыларын билиһиннэрэрэ, айар үлэ туһунан санааларын үллэстэрэ, Дойдуунускай ааттаах-суоллаах дьонун билиһиннэрэрэ.

Дьиэ кэргэн лааҕырын үлэтин дьүүллэһэбит 

В.С. Яковлев – Далан “Тыгын Дархан” романыгар баар матырыйаалга олоҕуран “Үөскэтэр үксэтэр улуу күүс” диэн күн педагогикатыгар олоҕурбут үлэбитин Новосибирскай куоракка баар Аан дойдуга соҕотох Күн музейыгар илдьэн биэрбиппит. Бу үлэ Дойдуунускайга үлэлээбит “Айылгы” дьиэ кэргэн лааҕырыгар уонна Оҕо (дьон) дьоҕурун арыйыыга аналлаах көрдөрөр матырыйаал буола сылдьар.

Миэхэ анаан-минээн итэҕэл (тенгрианство) туһунан санааларын суруйбутун тиксэрбитэ. Бу кэмҥэ “Белые лебеди Омолуку” диэн романын ааҕан баран, кини Ийэ айылҕатын көмүскэлин олус да үрдүктүк тутарын уустаан-ураннаан итэҕэтиилээхтик кэпсээбитин, ону кини Таптал, Итэҕэл, Таҥара диэн өйдөбүллэри кытта дьүөрэлээн арыйбытын Айсен Дойду талааныгар сүгүрүйэ аахтым.

Мин доруобуйам аһааҕырарын чэпчэтээри ДАО үөрэҕин кытта билсэрбэр сүбэлээбитэ. Сааһыран, доруобай буолуу практикаларыттан Цигун гимнастиката (ДАО философията) миэхэ саамай сөптөөҕүн этэн биэрбитин дьэ өйдөөммүн, киһи туох уратылааҕын билэр, сылыктыыр дьоҕурдааҕар итэҕэйбитим. Санаа атастаһаары эрийэ сылдьыбытым, телефонун ылбатаҕа...

Киһиэхэ болҕомтолоох сыһыан, кини туохха наадыйарын кэмигэр этэн биэрии – киһи эмиэ биир ураты дьоҕура, талаана буоллаҕа...

Л.С. Аргунова, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, дьиэ кэргэн педагога.