Олунньу 13 күнүгэр Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет судаарыстыбаннай тыйаатырыгар Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнэ киэҥ далааһыннаахтык ыытылынна. 

Сахалартан бастакы лингвист учуонай, сырдатааччы, саха суругун-бичигин төрүттээччи, саха тылынан маҥнайгы үөрэх кинигэлэрин ааптара С.А. Новгородов төрөөбүт күнүгэр Ийэ тылбыт күнэ олохтоммута. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр икки судаарыстыбаннай тылы сэргэ биэс дьиҥ таһымнаах тылы: эбээн, эбэҥки, дьүкээгир, чукча, долган тылларын чөл хаалларар, сайыннарар ситимнээх үлэ ыытыллар.

Тэрээһин үөрүүлээх чааһын Ил Дархан Айсен Николаев арыйда, эҕэрдэтин эттэ.

«Төрөөбүт төрүт тылбыт күнүн биһиги, үгэс быһыытынан, өрө көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн туран бэлиэтиибит. 1996 сыллаахха бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев саха тылын уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларын чөл хаалларар, сайыннарар уонна чулуу киһибит Семен Андреевич Новгородов аатын үйэтитэр соруктаах бэйэтин Ыйааҕынан бу күнү олохтообута. Күндү доҕоттор, биһиги тылбытын билэрбит тухары омук быһыытынан тыыннаахпыт. Саха тыла – улуу тыл. Сахабыт сирэ Арассыыйа иэнин биэс гыммыт биирин ылар, төрөөбүт тылбыт бу курдук киэҥ нэлэмэн сиргэ тарҕаммыт, сүппэккэ-симэлийбэккэ, сайда турар күүстээх. Ити биһиги омук быһыытынан силиспит дириҥин, кэскилбит киэҥин биллэрэр», - диэн Ил Дархан мустубут дьону уруйдаата.

Айсен Николаев Саха сиригэр төрүт тыллары сайыннарарга улахан болҕомто уурулларын бэлиэтээтэ. 1992 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин тылларын туһунан сокуону ылыммыттара. Онтон ыла элбэх үлэ ыытыллыбытын эттэ.

«Төрүт тылларбытын бөҕөргөтөр үлэбитин өссө кэҥэтэн, күүһүрдэн иһэрбит ирдэнэр. Тыллары сайыннарар бырагыраама үбүлээһинэ быйыл икки бүк кэриҥэ улаатан, 100 мөлүйүөн солкуобайга тэҥнэстэ уонна салгыы итинтэн түспэккэ үбүлэниэ. Былырыын баччаларга тылы сайыннарарга араас сорудахтары биэрбитим, ол барыта бүгүҥҥү күҥҥэ олоххо киирдэ. Ол иһигэр чинчийээччилэр, учуонайдар, үөрэх кыһалара, былаас уорганнара кыттыылаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукатын академиятын нөҥүө регионнааҕы тылы харыстыыр уонна сайыннарар киин тэрилиннэ. Маны тэҥэ саха тыла сокуон эйгэтигэр туттуллара кэҥээтэ. Тохсунньу 1 күнүттэн Ил Түмэн көрүүтүтэр сокуон барыла нууччалыы уонна сахалыы тылынан киирэр буолла. Бу төрүт сокуоммутугар тирэҕирэр саҥа уонна улахан кэскиллээх быһаарыыны ыллыбыт. Киэҥ эйгэҕэ тахсар докумуоннарга, ааҕар, истэр эйгэҕэ, улахан тэрээһиннэргэ тылы тылбаастаан туттууну сүрүннүүр кэм, мин санаабар, кэллэ», - диэтэ Ил Дархан.

Салгыы Айсен Сергеевич ааҕар, истэр эйгэҕэ сахалыы тыл туттулуутун элбэтэргэ туох үлэ барарын, туох оҥоһуллубутун бэлиэтээтэ.

«Ийэ тылбыт инники дьылҕата барыбытын долгутар. Хомойуох иһин, төрөөбүт тылы умнуу ыччаттан саҕаланар. Оҕо бэйэтин тылын билбэт буоллаҕына, тыл быстар. Аны оҕо саҥаны интэриниэт ситимиттэн билэр буолан, төрөөбүт төрүт тылын истэрэ да, устунан саҥарара да аҕыйыыр. Ол кистэлэҥ буолбатах. Ол иһин биһиги ааҕар, истэр эйгэҕэ сахалыы тыл туттуллуутун биллэрдик кэҥэтиэх, күүһүрдүөх тустаахпыт. Саха уонна хотугу тылларынан оҕону сайыннарар, саататар араас хабааннаах биэриини оҥорон, оҕо төрөөбүт тылынан истэрин, билэрин ситиһиэхтээхпит. Ол уустук сорук. Бу хайысханан үлэ-хамнас утумнаахтык ыытыллар. Саха телевидениетигэр сахалыы тылынан тахсар оҕоҕо аналлаах биэриини оҥорорго 40 мөл солк көрүлүннэ. 2022 сылга ити харчынан 471 мультфильм нууччалыыттан тылбаастанан таҕыста. Бу үлэ салгыы барыаҕа», - диэтэ Айсен Николаев.

Маны сэргэ сахалыы тыллаах култуура эйгэтэ күүскэ сайда турарын хааччыйарга туох үлэ ыытылларын бэлиэтээтэ.

«Саха киинэтэ аан дойду таһымыгар тахсар дьоҕурун толору өйүүбүн. Ону таһынан култуура сайдыытын бырагырааматын чэрчитинэн төрүт тылынан суруллубут дьон киэҥ сэҥээриитин ылар кинигэлэри таһаарарга бүддьүөттэн быйыл 21 мөл солк кэриҥэ субсидия көрүлүннэ. Бу барыта төрүт култуурабыт дьайыытын кэҥэтэр, бүттүүн өрөспүүбүлүкэбит саҥаны айар дьоҕурун күүһүрдэр».

Билигин оҕо төрөөбүт тылынан үөрэнэрин, туспа предмет быһыытынан үөрэтэрин хааччыйарга үрдүк таһымҥа туруорсаллар. Ил Дархан Дьокуускайга аһыллар саҥа оскуолалартан биирдэстэрин бүтүннүү сахалыы тыллаах оҥорорго сорудахтаата.

«Өрөспүүбүлүкэбитигэр баҕалаах оҕо бэйэтин төрөөбүт тылынан үөрэнэрин хааччыйдыбыт диир кыахтаахпын. Ол курдук бүгүн хас биирдии үһүс оҕо төрөөбүт тылынан үөрэнэр, оттон үөрэнээччи 60 бырыһыана төрөөбүт тылын туспа предмет быһыытынан үөрэнэр. Маны толору хааччыйар туһугар үөрэнэр босуобуйалар, үөрэх кинигэлэрэ саҥардыллан бэчээттэнэллэр. Быйыл өрөспүүбүлүкэбит араас муннугар 21 саҥа оскуола үлэҕэ киириэҕэ. Манна хас биирдиилэригэр саха тылын туспа предмет быһыытынан үөрэтэр кылаастар аһыллыахтара. Бу боппуруос саамай сытыытык Дьокуускайга турар. Өссө 2012 сыллаахха, куорат баһылыгынан талыллан баран, төрөппүттэр күүстээх туруорсуулларын өйөөн, бары биир сүбэнэн киин куоракка сахалыы тыллаах уһуйаан бөлөхтөрүн уонна сахалыы тылынан үөрэнэр кылаастары элбэтэр туһугар биэс сыллаах былаан ылыммыппыт. Маннык дьаһаммыппытын дьон-сэргэ олус сэҥээрбитэ, киин куораппытыгар сахалыы тылынан үөрэтиигэ улахан хамсааһын тахсыбыта. Кэлин бу үлэ 2025 сылга диэри болдьоҕо уһаан салҕана турар. Онно олоҕуран, Дьокуускайга аһыллар саҥа оскуолалартан биирдэстэрин бүтүннүү сахалыы тыллаах оҥорорго Үөрэх уонна наука министиэристибэтигэр уонна куорат дьаһалтатыгар сорудах туруорабын».

Тылбыт сүөгэйин-сүмэтин иҥэриммит барҕа баайбытын – Олоҥхобутун – өрө тутарга, талааннаах дьону өйүүргэ Ил Дархан Айсен Николаев бэлэмин биллэрдэ.

«Саха сирин араас муннугар тэнийбит Олоҥхо дьиэлэрин ситимин салгыы сайыннарыахтаахпыт. Омукпут үтүө үгэстэрин тарҕатар талааннаах дьоммутун өйүүр, кинилэр сатабылларын ыччакка иҥэрэр туһугар сэттэ олоҥхоһукка, сэттэ оһуохай этээччигэ, сэттэ тимир ууһугар анал стипендиялар 2022 сылтан төлөнөр буоллулар. Маннык өйөбүл 21 киһиэхэ анал хамыыһыйа быһаарытынан сыл аайы туттарыллыаҕа», - диэтэ.

Салгыы Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүнэн Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев эҕэрдэлээтэ уонна бу дьыл тохсунньу 1 күнүттэн өрөспүүбүлүкэ ылынар бары сокуоннара, уураахтара икки тылынан буолуохтара диэн бэлиэтээтэ.

«Буолаары турар мунньахпытыгар 50 ыйытык икки тылынан Ил Түмэҥҥэ номнуо киирдилэр. Былырыын алтынньы 16 күнүгэр тылларбыт туһунан сокуон 30 сылын туолбута. Ол чэрчитинэн Ил Түмэҥҥэ дьаһал баттаммыта уонна анал тэрийэр кэмитиэт тэриллибитэ. Ол кэмитиэт дириҥ ис хоһоонноох элбэх үлэни ыытта, бу сокуону хайдах өссө сайыннаран, өрөспүүбүлүкэбит саха уонна биэс официальнай тылын күүскэ үөрэтиигэ, ыччакка тиэрдиигэ, ситэриилээх былааһы кытта хайдах үлэни ыыттахпытына табылларый диэн олус үчүгэй былаан оҥоһулунна. Онно биир улахан тэрээһининэн сэтинньи ыйга буолбут саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталларын сийиэһэ буолан ааста. Түгэнинэн туһанан, СӨ Бырабыыталыстыбатыгар, тэрийэр кэмитиэт бэрэссэдээтэлигэр Сергей Местниковка, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччытыгар Александр Жирковка махталбын тиэрдиэхпин баҕарабын. Чахчы улахан кэпсэтиини ыытан, бу күннэргэ Ил Дархан уурааҕынан 2023 сыл тохсунньу 1 күнүттэн өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын барыллара икки судаарыстыбаннай тылынан – сахалыы уонна нууччалыы – Ил Түмэҥҥэ киирэллэрин хааччыйар Саха Өрөспүүбүлүкэтин конституционнай сокуона бигэргэтилиннэ. Бу уураах тылбыт сайдарыгар улахан көмө буолуоҕа», - диэтэ Алексей Еремеев.

Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик үөрүүлээх тэрээһинигэр Ньурба улууһуттан төрүттээх учуутал идэлээх Дмитриевтар удьуордарын чиэстээтилэр. Дмитриевтар ааттарыттан Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын үнүстүүтүн научнай үлэһитэ Айталина Кузьмина дойду үрдүнэн биллэриллибит Педагог уонна уһуйааччы сылынан эҕэрдэлээтэ. 

Тыллары сайыннарарга улахан уонна кэскиллээх хайысханан саха уонна хотугу омуктар тылларын куйаар ситимигэр киллэрии буолар. 2018 сыллаахха сүдү үлэ түмүктэммитэ. Саха тылын өлбөт үйэлиир аналлаах 15 туомнаах академическай быһаарыылаах тылдьыт тахсыбыта. Онон олунньу 13 күнүгэр үөрүүлээх быһыыга-майгыга тылдьыт электроннай көрүҥэ сүрэхтэннэ. Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын үнүстүүтүн үлэһиттэрэ сыл кэриҥэ үлэлэһэн, сайт ситимигэр киллэрбиттэр. Ол курдук үнүстүүт, «Саха сирэ» хаһыат саайтыгар киирдэххэ, тылдьыт туспа балаһаҕа баар.

«Тылдьыт электроннай көрүҥэр тылы көрдөттөххө, ол тыл быһаарыыта, туттуллуута тахсан кэлэр. Ол курдук биир ханнык эмитэ тылы суруйан көрдөттөххө, сомоҕо домохтору, ханыытын, онтон да атын быһаарыытын таһаарар. Ону таһынан тыл быһаарыытын саҥарар оҥорбуппут, ол эбэтэр тылы көрдөөтөххө, ол быһаарыытын саҥаран иһитиннэрэр. Билигин тылдьыт электроннай көрүҥүнэн дьон-сэргэ номнуо туһана сылдьар, аан маҥнай бу ахсынньы ыйга Кулаковскай аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр билиһиннэрбиппит. Бырайыак өрөспүүбүлүкэ тылларын харыстыыр уонна сайыннарар бырагырамаатынан олоххо киирбитэ», - диэтэ Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын үнүстүүтүн саха тылын салаатын сэбиэдиссэйэ Надежда Ивановна Данилова.

Ийэ тыл уонна сурук-бичик күнүгэр аналлаах кэнсиэр бэрт сэргэхтик ааста. Сыанаҕа үксүн оскуола оҕолоро, устудьуоннар кытыннылар. Кэнэҕэски кэнчээри ыччаппытыгар сахалыы тыыны, төрүт омугун уратытын иҥэрбиттэрин, ииппиттэрин көрөөччү сөҕө-махтайа көрдө. Ону таһынан Олоҥхоттон быһа тардыыны көрдөрдүлэр, уус-уран ааҕыылары иһитиннэрдилэр. 

 Бу курдук улахан тэрээһин үөрүүлээх чааһын А.Д. Макарова аатынан Дьокуускайдааҕы култуура уонна ускуустуба эдэр уһуйааччыта Оксана Феофанова туруорбута бэрт уратытык, сэргэхтик ааста.

Иккис этээскэ СӨ Национальнай бибилэтиэкэтэ, Өрөспүүбүлүкэтээҕи көрбөттөр анал бибилэтиэкэлэрэ, Оҕо ааҕар киинэ, Ойуунускай аатынан Литэрэтиирэ түмэлэ кинигэ быыстапкатын тэрийбиттэрэ эмиэ дьон-сэргэ болҕомтотун тарта.

СӨ Национальнай библиотекатын Медиакиинэ