«Сахаҕа дьылҕа, төлкө, оҥоһуу диэн өйдөбүллэр Өксөкүлээх бэлиэтээбитинэн дьылҕаны түстүүр айыылары кытта быһаччы сибээстээхтэр. «Таҥха Хаан Тойон - киһи дьылҕатын силиктиир уонна быһаарар таҥара. Кини киһи төрүүрүгэр сирдээҕи дьылҕатын «сурукка» киллэрэр. Остуоруйаҕа кэпсэнэринэн, киһи төлкөтүн бары таҥаралар биир сүбэнэн түстүүллэр. Дьылҕа Хаан тойон – үөһэ этиллибит таҥараҕа ханыылыы. Кини аата бастакы таҥара аатыгар сыһыарыы быһыытынан туттуллар, соруга эмиэ онуоха дьүөрэлии. Ол иһин үксүгэр кинилэри ааттарын бииргэ холбоон Дьылҕаһыт Таҥха Хаан эбэтэр Таҥхаһыт Дьылҕа Хаан диэн ахталлар. Ол да гыннар, Дьылҕа кыра уратылаах – кини киһи олоҕун сүрүн кэрдиис кэмнэрин барыллыыр. Бу икки таҥара ааттара өс номоххо ыйаах, дьылҕа, таҥха, билгэлээһин диэн суолтаҕа «билгэ» (“бил») диэн биир өйдөбүлү үөскэтэллэр. Ол иһин үүнэр дьыл тускулун тургутарга «дьылҕалаа», оттон киһи дьылҕатын билгэлииргэ «таҥхалаа» эбэтэр «таҥхалаа-дьылҕалаа» диэн көрдөһөллөр... Чыҥыс Хаан уонна Одун Хаан ааттара «Чыҥыс Хаан ыйааҕа, Одун Хаан оҥоһуута» диэн өс хоһоонугар ахтыллар.

В.М. Ионов суруйарынан, Дьылҕа Хаан ойоҕунуун Чыҥыс Биис Хотуннуун сурук-бичик оһуордаах хотугулуу-арҕаа халааҥҥа олороллор. Таҥхаһыт Дьылҕа Хаан баай саха хоппотун саҕа хаанынан суруллубут кинигэлээх, онтон көрөн тоҕус уолаттарыгар үс дойду дьылҕатын аныыр, ону уолаттара кыра кинигэлэригэр бэлиэтэнэн ылаллар.

Олоҥхо бухатыырдар ааттарын-суолларын Дьылҕа Хаан аҕыс кырыылаах килэгир таас остуолбатыгар суоран суруйаллар. Оттон өс номоххо кэпсэнэринэн, саҥа төрөөбүт оҕо дьылҕатын от-мас иччитэ оҕолор үрүҥ эбэтэр хара сурукка киллэрэллэр. «Үөһээ түөрт халаан тутааҕа буолбут, түөрт халлаан түспэтигэр олохтоох, сэттэ күлэр этиҥ чаҕылҕана дьүөгэлтэлээх айыы ньуучугай суруксуттара, байылыат ыал уҥа дьиэтин холлоҕоһун саҕа, түүнүктээх түлэй бараан суруктарын, төлө тардан олорон аахтахтарына, киппэ оҥоһуулаах кирдик айыылаах киһи оҥоруутун үрүҥ суруктарыгар суруйаллар, өлөн өһөн барар итэҕэс оҥоруулаах киһини хара суруктарыгар суруйаллар орто дайды ойуулаах отун-маһын иччилэрэ оҕолор. Кинилэр бу айыы ньуучугай суруктара баай харыйа орто чууккатын саҕа тимир куорсуннаахтар. Бу суруксуттар архыыманы арыйан киһи оҥоруутун ааҕан билэллэр, ол кинилэр үрдүлэринэн дьон оҥорон кээспит оҥорууларын. Бу суруксуттары этэллэр дөксө «сир-халлаан тутаахтара буолбут айыы ньуучугай суруксуттара» диэн (Саввин).

Итиннэ сыһыаран саха тылыгар таҥха-бичик диэн өйдөбүл баарын бэлиэтиир наада. Дьылҕа сурукка тиһиллэрэ Соҕуруу Сибиир төрүт омуктарын мифологиятыгар киэҥник тэнийбит сюжет. Ити, сэрэйдэххэ, былыргы түүрдэр таас суорба суруктарын кытары ханнык эмэ ситимнээх буолуон сөп. Түүрдэр руническай суруктарын биир памятнига «Ырк Битинг» («Билгэ кинигэтэ») диэн ааттанар.

Киһи дьылҕатын үөһэттэн түстүүр айыылар оҥоһуулара одун, ыйаахтара чыҥыс:

«Кэҥириир хаантан кэскиллээх,

Чыҥырыыр хаантан дьылҕалаах,

Моҥуруур хаантан төлкөлөөх,

Орулуур Одун хаантан оҥоһуулаах»

Диэн олоҥхоҕо оҥоһуу, дьылҕа төһөҕө да мүччүрүйбэт, төлөрүйбэт тутуллара чиҥэтиллэн бэлиэтэнэр. Айыы бухатыыра айыы аймаҕын араҥаччылыыр, үс саханы өрүһүйэр үөһэттэн айыллыбыт аналын хайаатар да толоруохтаах, ол кини айбыт айыыларын иннигэр ытык иэһэ (Емельянов).

«Киһи бастаан төрүөтэҕинэ, хайдах киһи буолара барыта суруллар. Ону от-мас иччитэ оҕоҕо аҕалан иҥэрэн биэрэр. Ол суруллубут ыйааҕын кэстэҕинэ, айыы аймаҕа сырайын киэр тутар. Оччоҕо абааһы туох буруйу оҥорбутун быһыытынан буруйдуур. Ону ойуун кыыран, ол абааһыларга бэлэх биэрэн, киһи кутун-сүрүн толуйан ылар. Онтон алыс улахан буруйу оҥорбут буоллаҕына, кыайан быыһаабат» (Слепцов). Онон урааҥхай саха сирдээҕи олоҕор таҥара өлүүлээбит өлүүтүн, анаабыт аналын толору ылыныах уонна ону барытын уйуох, тулуйуох кыахтаах».

Салҕыытын Розалия Бравина «Олох. Дьылҕа. Өлүү» кинигэтигэр ааҕыҥ https://e.nlrs.ru/open/31500.

П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотуттан Дьылҕа тойон тойуга. Толорор Арктикатааҕы култуура уонна искусство институтун устудьуона Муся Аммосова.

Көр-бу!!! Көр-бу!!! Көр-бу!!!

Көҕөрөр күөх унаар урсуннаах

Киҥкиниир киэҥ халлаан

Киэбэ-киэлитэ кэдэлдьийэн эрэр,

Ойон тахсар күннээх,

Охтон баранар мастаах

Орто туруу дойду Үрдүк мындаата,

Үтүө таһаата

Үгдэлийэн эрэр,

Алдьархайдаах аллараа дойду

Алып хара таһаата

Атыйахтаах уу курдук айманан эрэр,

Үс биис ууһун

Үүнэр үтүө кэскилэ

Далай уутун курдук

Дьалкыллан эрэр…

Хол дойдуттан

Холоонноохтор холостохторо буолуо,

Тэгэл дойдуттан

Тэҥнээхтэр тиксистэхтэрэ буолуо, -

Бу икки буор туруу дойдуга

Буулаҕаларын булларбатах

Бухатыыр дьоннору

Биитэр эйэнэн икки аҥыы араартыахха,

Биитэр өһөгөйдөөх

Өлүү Чөркөчүөх төрдүгэр араарыахха,

Уоттаах дойду Улуу уhуга диэн

Бу буоллаҕа,

Дьэ онон онно атаара охсуҥ!

Материалы бэлэмнээтэ СӨ Национальнай библиотекатын Медиакиинин үлэһитэ Татьяна Павлова.