Саха сирин биир биллэр-көстөр сырдатааччыта, култуура диэйэтэлэ Алексей Федотович Бояров 1897 с. олунньу 23 күнүгэр дьадаҥы ыалга үһүс оҕонон төрөөбүтэ. Кинини нуучча сайаҕас үөрэхтээх киһитэ Сергей Николаевич Мержевич, бэйэтигэр чугаһатан, сөбүлээн, үөрэххэ дьулуурдааҕын уонна дьоҕурдааҕын таба көрөн, үөрэх сырдык суолугар үктэннэрбит. Ол курдук Хайахсыт церковнай-приходскай оскуолатыгар, Дьокуускайга икки кылаастаах учуутал оскуолатыгар, салгыы 1916-1919 сс. Иркутскайга учуутал семинариятыгар үөрэттэрбит. Алексей Федотович идэтинэн Уус Майаҕа, Тааттаҕа учууталлаабыт. Учууталлыырын тохтоппокко, норуокка сэбиэскэй былаас үтүөтүн туһунан кэпсиирэ, үөрэхтээх буоларга угуйара. Онтон партия үлэтэ эппиэтинэстээҕинэн, элбэх сыраны эрэйэринэн сибээстээн, сыыйа учууталлыырын тохтоппута. 1920-21 сс. Чурапчыга, Тааттаҕа, Аммаҕа, Мэҥэ Хаҥаласка, Киллэмҥэ үрүҥ бандьыыттары утары охсуһан, кыһыл этэрээттэргэ кыттыбыта.

1922 с. муус устар 27 күнүгэр Саха сиригэр Советскай Социалистическай Автономия тэриллибитэ. Алексей Федотович Бояровы эппиэтинэстээх, ирдэбиллээх үлэһит быһыытынан бэлиэтээн, Саха АССР үөрэҕин уонна доруобуйа харыстабылын наркомун бэлиитикэҕэ сырдатыы үлэтин салаатын сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. Алексей Федотович тэрийэр дьоҕура, салайар талаана биллэ үрдүк таһымҥа тахсыбыта. Өрөспүүбүлүкэҕэ култуура бастакы кыһаларын, кыһыл муннуктары, ааҕар балаҕаннары, норуот дьиэлэрин, кулууптары, үөрэҕэ суох улахан дьону үөрэтэр пууннары тэрийбитэ.

Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи III сийиэстэрэ 1924 с. ахсынньыга буолбут I сиэссийэтигэр А.Ф. Бояровы үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын норуодунай хамыссаарынан талбыттара. Бу үрдүк дуоһунаска кини үс сыл үлэлээбитэ.

1924 с. А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй литератураҕа уонна чинчийэр үлэтин 25 сыллаах үбүлүөйүн тэрийэр хамыыһыйаҕа көхтөөхтүк кыттыбыта. “Ырыа-хоһоон” талыллыбыт айымньыларын икки кинигэтин бэлэмнээһиҥҥэ күүстээхтик үлэлэспитэ. Мантан Өксөкүлээх Өлөксөй Бояровы үрдүктүк сыаналыыр, сүбэһит оҥостор буолбута.

Нарком А.Ф. Бояров Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи V сийиэстэригэр «Нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын чэбдигирдии» туһунан дакылааты оҥорбута. Онно кини, хаалынньаҥ олоҕу төрдүттэн түөрэн, саҥа, сырдык, ыраас олоххо төрөөбүт норуотун ыҥырбыта. Бу кэмтэн ыла дьиэни хотонтон араарыы, үөрэҕэ суохтары үөрэтии, социальнай ыарыылары эһии үлэтэ күүскэ барбыта. Оҕону иитэр тэрилтэлэри тэрийии саҕаламмыта. «Ыраас олох» уопсастыба тэриллибитэ. Бу дакылаата кинигэ быһыытынан тахсыбыта. 1927 с. “Саха олоҕун быһыытын чэбдигирдии” диэн кинигэтин бэчээттэппитэ.

1927 с. сэтинньиттэн 1929 с. бэс ыйыгар диэри Москубаҕа Н.К.Крупская аатынан акадыамыйаҕа ситиһиилээхтик үөрэнэн кэлбитэ. Кини үөрэнэр бириэмэтигэр бэйэтин төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтин норуотун үөрэҕириитин кытары сибээһин быспакка үлэлии сылдьыбыта. Ол курдук, САССР Совнаркуомун бэрэссэдээтэлин М.К.Аммосовы кытары суруйсан, төрөөбүт I Игидэйигэр академик Э.К. Пекарскай аатынан бастакы сэбиэскэй оскуоланы туттарбыта.

Москубаҕа үөрэнэр сылларыгар онно үөрэнэр устудьуоннары, Саха сиринээҕи үөрэх үлэһиттэрин көмөлөһүннэрэн, “Саха букварын”, “Сахалыы хрестоматияны”, “Саҥа суолу”, “Биһиги тылбытын”, “Сахалыы грамматиканы” дойду тэбэр сүрэҕэр – Москубаҕа бэчээттэтэн таһаартарбыта. Маны тэҥэ, кини бэйэтэ суруйбут, улахан дьоҥҥо аналлаах "Сэбиэскэй улуус" диэн ааҕар кинигэни 1927 с. бэчээттэппитэ.

А.Ф. Бояров саха литературатыгар талааннаах тылбаасчыт быһыытынан биллэр. Аан бастаан сахалыы “Көмүү маршын” “Эр санааны санаталаан”, “Пиэрбэй Маай”, “Варшавянка” уо.д.а. өрөбүлүүссүйэ ырыаларын тылбаастара “Манчаары” хаһыакка бэчээттэммиттэрэ. М. Горькай “Ийэ” романын, А. Пушкин “Капитан кыыһа” сэһэнин, “Евгений Онегин” романыттан быһа тардыыны тылбаастаабыта.

Маны таһынан, кини сахалыыттан нууччалыы тылбаасчыт быһыытынан биллэр. 1928 с. П.А. Ойуунускай “Кыһыл ойуун” олоҥхо тойугун П.Н. Черных-Якутскайы кытары бииргэ тылбаастаабыттара. А.И.Софронов-Алампа “Аанньал уонна Абааһы” айымньытын эмиэ нууччалыы тылбаастаабыта. Бу тылбаастара сүдү нуучча суруйааччытыттан М. Горькайтан үрдүк сыанабылы ылбыттара. Бу сыанабылы, тылбаасчыттар Москуба куоракка тиийэн, Горькайы бэйэтин кытары кини кэбиниэтигэр сирэй көрсөн олорон, тус бэйэтиттэн истибиттэрэ. Максим Горькай литература сайдарыгар сыһыаннаах сыаналаах сүбэлэрин ылыммыттара, “Альманах” сурунаалга “Кыһыл Ойуун” тылбааһа тахсарын туһунан кэпсэтэн кэлбиттэрэ. Хомойуох иһин, “Альманах” эрэдээксийэтэ, наһаа уһун айымньы диэн, бэчээттээбэтэҕэ.

Алексей Федотович саха норуотун уус-уран айымньытын хомуйара. Биир бөдөҥ үлэтэ - Д.М. Говоров “Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө” олоҥхотун олоҥхоһут тылыттан суруйан бэчээккэ таһаартарбыта. Манна быраата Михаил Афанасьевич Бояров көмөлөспүт.

Саха норуота Бояровы суруналыыс быһыытынан билэрэ. Ол саҕанааҕы хаһыаттарга үгүс ыстатыйа суруйара, онно кини Алексей Корсаков диэн илии баттыыра.

1936 с. А.Ф. Бояров А.С. Пушкин аатынан национальнай бибилэтиэкэҕэ учуонай-сэкиритээринэн үлэтин саҕалаабыта. Ол кэмнэргэ бибилэтиэкэ улахан суолталаах, тыын боппуруостарын сөптөөхтүк туруорсубута. Бу хайысхаҕа Алексей Федотович, уруккуттан салайар үлэҕэ уопуттаах буолан, тэҥҥэ ылсан, сүүрэн-көтөн быһаарсар этэ.

Национальнай бибилэтиэкэҕэ кинигэ киириитэ үксээн, бибилэтиэкэ дьиэтэ кыараан, үлэлииргэ мэһэйдэри үөскэтэрэ. А.Ф. Бояров элбэхтэ сүүрэн-көтөн, үгүс кэпсэтиини ыытан, оҕолорго аналлаах бибилэтиэкэ астарбыта, оҕоҕо аналлаах пуонда барыта онно көһөрүллүбүтэ. 1938 сыллаахха Абонемент пуонун арааран (70 тыһыынча кинигэ), онно эбии “Книготорг” хаарбах туруктаах босхо биэрбит 75 тыһыынча кинигэлэри холбоон, куораттааҕы публичнай бибилэтиэкэ тэриллибитэ. Онон, пуонда сыҕарыйан, үлэлиир миэстэ син кэҥээбитэ.

Нуучча улуу суруйааччыта А.С.Пушкин өлбүтэ 100 сылын дойду үрдүнэн, кинини кэриэстээн, киэҥник бэлиэтээһин буолбута. Манна суруйааччы олоҕун, айар үлэтин дириҥник арыйар улахан быыстапка, ааҕар саалаҕа хаһааҥҥытааҕар да хабааннаахтык тэнийэн турбута. Пушкиҥҥа аналлаах араас лекциялар, дакылааттар буолбуттара. Бу суолталаах үлэни А.Ф. Бояров иилээн-саҕалаан тэрийбитэ - үгүс дьон биһирэбилин, үрдүк сыанабылын ылбыта.

1938 с. Алексей Федотович соһумардык хара балыырга эриллэн хаайыыга түбэспитэ, 1942 сыллаахха сырдык тыына быстыбыта. 1956 с. реабилитацияламмыта.

Дойдуну саҥа тутулга киллэрии – култуурнай өрөбөлүүссүйэ уустук, эриирдээх-мускуурдаах кэмигэр, бэйэлэрин толук биэрэн туран, норуот сайдарын туһугар охсуспут саха чулуу уолаттара балыырга былдьаммыттара олус хомолтолоох. Бу маннык сидьиҥ быһыы – кинилэри хаайыы, өлөрүү буолбатаҕа эбитэ буоллар, улуу дьоммут Сахабыт сирин өссө да үрдүктэн үрдүк таһымҥа таһаарыа эбиттэрэ буолуо...

Саха сиригэр үөрэх, култуура, чэбдик-ыраас олох тэнийэригэр, сайдарыгар бэйэтин сүдү кылаатын киллэрбит чулуу киһибит Алексей Федотович Бояров сырдык аатын үйэтитиэх, сырдатыах тустаахпыт. Кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайы, кини айымньылаах, өрө-күүрүүлээх, үгүс ситиһиилээх, киэҥ далааһыннаах үлэтин суолтата үрдүү туруо, кэнэҕэс кэнчээригэ сырдык аата ааттана туруо.

А.Ф. Бояров үлэтин уонна олоҕун туһунан матырыйааллары Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтигэр кэлэн ааҕаргытыгар ыҥырабыт.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтин

кыраайы үөрэтэр национальнай кинигэ салаатын

сүрүннүүр бибилэтиэкэрэ Виктория Ильина