Аҕата уолун Алексейы 1907 сыллаахха Кутанаҕа таҥара дьиэтигэр үөрэттэрэ биэрбитэ. Онтон Элгээйи икки кылаастаах оскуолатыгар үөрэммитэ. П.Х. Староватов учуутал сүбэтинэн салгыы Иркутскай куоракка учуутал семинариятыгар үөрэнэ барар. 1917 сыллаахха кистэлэҥ куруһуок кыттыылааҕа диэн, үөрэҕиттэн ууратан кэбиһэллэр. Дойдутугар кэлэн, Тойбохойго, Кутанаҕа, Сиэйэҕэ учууталлыыр. 1920 сыллаахха Бүлүү куоратын трудовой оскуолатыгар сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан, П.Х. Староватовы, С.Н. Донскойу кытта музейы тэрийсибитэ, үөрэнээччилэргэ литературнай куруһуогу салайбыта, «Тыҥ хатыыта» сурунаал таһаарсыбыта. 1923 сыллаахха Дьокуускайга кэлэн, иккис сүһүөх оскуолаҕа, учуутал техникумугар саха тылын учууталынан үлэлээн барбыта. Устуодьуоннарга литературнай бөлөҕү салайбыта, кинилэр айымньыларынан «Сырдык суол» сурунаал бэлэмнэммитэ. Куруһуокка Эллэй, Күн Дьирибинэ, Суорун Омоллоон, Архип Абаҕыыныскай уо.д.а. кэлин саха биллиилээх суруйааччылара буолбут ыччат дьон дьарыктаммыта.

1924 сыллаахтан Москваҕа ССРС норуоттарын Киин издательствотын иһинэн тэриллибит саха секциятын эппиэттиир секретарь дуоһунаһыгар ананан үлэлээбитэ. 1924-1927 сылларга улахан дьону, оскуола оҕолорун үөрэтэргэ анаан уон икки кинигэни, оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго биэс кинигэни бэчээттэтэн таһаартарбыта. Барыта 60 кинигэ үс сылы кыайбат кэмҥэ бэчээттэнэн тахсыбыта. Күндэ бу туһунан маннык суруйбута: «…ССРС кинигэ бэчээттиир сахалыы салаата суос-соҕотох киһи күүһүнэн үлэлээн киирэн барбыта. Ол үлэлээн, урут саха тылыгар суох үөрэх төрдүн төрүттээн турар…» Дьэ, чахчы, бу салаа бэлэмнээн бэчээттэппит «Саҥа олох», «Улахан дьон ааҕар кинигэлэрэ» көмөтүнэн үөрэҕэ суох элбэх саха киһитэ ааҕар, суруйар буолбута. Бу сылларга Күндэ «Кыыһар туҥат», «Кэпсээннэр», «Оонньуулар» диэн кинигэлэрэ бэчээттэнэн тахсыбыттара.

1927 сыллаахха Москваҕа издательство сабыллан, Күндэ Дьокуускайга кэлэн, «Кыым» хаһыат эппиэттиир редакторынан анаммыта. 1929-1930 сылларга Дьокуускайдааҕы кинигэ издательствотын эппиэттиир редакторынан үлэлээбитэ. 1931 сыллаахха А.А. Иванов Саха АССР Киин Ситэриилээх Комитетын иһинээҕи саҥа алфавит комитетын учуонай секретарынан анаабыттара. Күндэ 1934 сыл алтынньы 30 күнүгэр Дьокуускай куоракка сэллик ыарыыттан өлбүтэ.

Күндэ прозата. Бастакы ырыаларын-хоһооннорун Күндэ Иркутскайга үөрэнэ сылдьан суруйбута. Дойдутун Арыылаах эбэ илин эҥээригэр сытар Саппыйа алааһыттан чугас Күндэ күөлүн аатын псевдоним быһыытынан ылыммыта. «Марба», «Доромоонноох», «Иэдээннээх баҕа», «Хаартыһыттар» кэпсээннэри 1920 сыллаахха дойдутугар учууталлыы сылдьан суруйбута. Бу кэмҥэ Саха сиригэр сэбиэскэй былаас саҥа олохтонон, норуот ыарахан олоҕо-дьаһаҕа уруккуттан улаханнык уларыйа илигэ. Баай батталыттан, дьадаҥы, тиийиммэт олохтон үлэһит дьон бэйэтин эрэ күүһүнэн быыһанар кыахтааҕын уус-уран айымньы нөҥүө өйдөтөр. Үөрэх, билии көмөтүнэн эрэ урукку олох айгыратыылаах содулларыттан босхолонон, дьоллоох-соргулаах олоҕу оҥоруохха-тутуохха сөбүн Күндэ саха оччотооҕу үөрэхтээх дьонноруттан биир бастакынан өйдөөн, ону ситиһэргэ дьулуспут киһи. Дьиҥнээх олохтон буолбут түбэлтэлэргэ олоҕуран суруллубут, ньүкэн саха дьонун омсуолаах дьаллыга (хаартылааһын), хаалынньаҥ быһыыта (иччини, абааһыны итэҕэйии) кинилэр олохторун түҥнэри төлкөлүүрүн ойуулаан көрдөрөр уус-уран айымньылар билигин да ааҕааччы дууһатын долгутар ураты күүстээхтэр. Бу айымньылары аахтахха, кэпсэммит дьон инники дьылҕаларыгар туох да үчүгэй, сырдык ыраламмат, киһини харааһыннарар түмүктээхтэр эрээри, геройдары аһынаҕын, кинилэр кыһалҕалаах ыарахан олохторо өйгөр-сүрэххэр умнуллубаттык сөҥөн хаалар… Кэлин, 1934 сыллаахха суруллубут саха литературатыгар биир бастакы «Солооһун» сэһэнигэр олох тупсубута, дьон өйө-санаата уһуктубута ойууланар.

Күндэ поэзията. Күндэ саха поэзиятыгар ураты миэстэни ылар. Оччотооҕу 20-с сылларга өрө күүрүүлээх «дирбиэн-дарбаан» саха поэзиятыгар Күндэ намыын, сэргэх куолаһа кыттыспыта. Лирик поэт быһыытынан кини төрөөбүт дойдутун айылҕатын кэрэ көстүүлэрин хоһоонноругар хоһуйан, «Төрөөбүт тыл», «Кии сыта», «Сайыҥҥы» курдук саха киһитин өйүгэр-санаатыгар, сүрэҕэр чугас айымньылар аҕыйахтар. Төрөөбүт дойду бэл сыта-сымара уратыта: «…киһи сүрэҕин-быарын хаба ортотунан халыйан киирэр…» бэрт истиҥник, иэйиилээхтик ойууланар. Күндэ хоһоонноро суруллубуттара үйэ да буолан баран умнуллубатылар, билигин да доргуччу ааҕылла, үөрэтиллэ сылдьаллара бу поэзия биир чаҕылхай холобура буолбутун туоһулуур. И.Г. Спиридонов бэлиэтээбитин курдук, «Төрөөбүт тыл» хоһооно - Күндэ лирикатын чыпчаала:

Төрөөбүт

Төрүт тыл

Сөрүүн

Сүөгэй курдук

Сүрэҕи-быары

Сөрүүргэтэр…

Күндэ драматургията. Бүлүүгэ үлэлиир сылларыгар «Коммуна уоттара», «Тыа үөһүгэр», «Хараҥа түүн», «Ол дьыллар» драматическай айымньылары суруйбута. Бу пьесалар театр, кулууп сценаларыгар элбэхтик туруоруллубуттара, ол кэмҥэ иитэр-үөрэтэр оруолларын ситиһиилээхтик толорбуттара. Саҥа олох сырдык идеялара киэҥник тарҕаналларыгар, дьон өйө-санаата уһуктарыгар күүс-көмө буолбуттара саарбаҕа суох. Күндэ суруйбут саха литературатын бастакы пьесалара норуотун историятын оччотооҕу туругун чахчыларын сырдаппыт, олох уларыйыытын туоһулаабыт холобур быһыытынан сыаналана туруохтара.

Күндэ - тылбаасчыт. В.Г. Короленко «Уоттар», «Макаар түүлэ» диэн кэпсээннэрин, М. Горькай «Түгэххэ» диэн пьесатын, М. Светлов «Англия мотуруоһун ырыата» хоһоонун саха тылыгар тылбаастаабыта.

Күндэ уонна саха бэчээтэ. Күндэ уонтан тахса сыл бэчээт үлэтигэр бары дьоҕурун, билиитин биэрэн туран үлэлээбитэ. «Кыым» бастаан сурунаал, онтон хаһыат быһыытынан тахсарын төрүттэспит дьоннортон биирдэстэрэ. Москваҕа национальнай тылынан кинигэ бэчээттиир ССРС киин издательствотын саха секциятын салайбыта, элбэх кинигэ бэчээттэммитэ. Саха государственнай издательствотын бастакы салайааччыларыттан, тэрийээччилэриттэн биирдэстэрэ этэ. С.А. Новгородов алфавитын тарҕатыыга күүскэ үлэлээбитэ. Күндэ саха бэчээтэ, суруга-бичигэ сайдарыгар улахан үтүөлээх киһи буолар.

Күндэ – тыл үөрэхтээҕэ. Сахалартан биир маҥнайгы тыл үөрэхтээҕин быһыытынан олус элбэх үлэни суруйан хаалларбыт. Саха литературатыгар литературнай критиканы төрүттээбит дьоннортон биирдэстэрэ, саха литературнай тылын маҥнайгы теоретига. Билигин да тыл үөрэхтээхтэригэр, чинчийээччилэргэ «Саха поэзиятын уус-уран куормата», «Тиэрмин тылдьыта», «Арпагырааппыйа бириинсибин туһунан» уо.д.а. үлэлэрин суолталара сүтэ иликтэр, кэлэр да кэм сахалыы тыллаах дьонугар үөрэтиллэ, туһалыы туруохтара саарбаҕа суох.

Күндэ аатын үйэтитии. Сунтаар улууһун киинигэр Сунтаарга уонна Кутана нэһилиэгэр Күндэ аатынан уулуссалар бааллар. 1967 сыллаахха Кутана орто оскуолатыгар А.А. Иванов-Күндэ аатын иҥэриллибитэ. 1984 сыллаахха Кутанаҕа Күндэ мемориальнай музей-дьиэтэ аһыллыбыта. 1998 сыллаахха саҥа тутуллубут «Айыы алаһатыгар» Күндэ музей-дьиэтэ көспүтэ. Суруйааччы 100 сылыгар уҥуоҕар мэҥэ таас оҥоһуллан ууруллубута (скульптор Э.Пахомов). 2014 сыллаахха Күндэ төрөөбүт Саппыйа алааһыгар суруйааччыга аналлаах өйдөбүнньүк туруоруллубута.

Литература араас эйгэтигэр үлэлээбит, уһулуччу талааннаах суруйааччы А.А. Иванов-Күндэ чаҕылхай кылгас олоҕо айымньыларыгар салҕанар, саха тыллаах саҥаттан саҥа ааҕааччыларга кини аата ааттана туруоҕа.

«Саха поэзиятын аан маҥнайгы страницатыгар биир саамай кэрэ, саамай чаҕылхай строка – күн-дьыл ааһан истэҕин ахсын өссө ордук күлүмүрдээн, өссө ордук күндүтүйэн көстөр строка Күндэ уран илиитинэн суруллубута» (саха народнай суруйааччыта Софрон Данилов).

Бэлэмнээтэ Л.А. Попов аатынан

Сунтаар киин библиотекатын

үлэһитэ Н.К. Кузьмина

Видный деятель якутской культуры, писатель Алексей Иванов-Күндэ